سلیاک (Celiac Disease)

بیماری سلیاک (آنتروپاتی حساس به گلوتن) که به نام  اسپروی نیز خوانده می شود یک واکنش سیستم ایمنی نسبت به خوردن گلوتن می باشد. گلوتن پروتیئن موجود در گندم، جو و چاودار است.
اگر فرد مبتلا به بیماری سلیاک باشد خوردن گلوتن موجب برانگیختن پاسخی از سوی سیستم ایمنی در روده کوچک می شود. این واکنش با گذشت زمان به جدار داخلی روده کوچک آسیب زده و از جذب صحیح مواد مغذی جلوگیری می کند (سوء جذب مواد غذایی). این آسیب روده ای اغلب باعث اسهال، خستگی، کاهش وزن، نفخ و کم خونی شده و ممکن است منجر به عوارض شدیدی شود.
این سوء جذب در کودکان علاوه بر علائمی که بزرگسالان را درگیر می کند، روی رشد و نمو آن ها نیز تاثیر منفی می گذارد.
هیچ درمانی برای این بیماری وجود ندارد، اما در بسیاری از افراد اتخاذ رژیم سخت گیرانه بدون گلوتن می تواند علائم را کنترل کرده و بهبود روده را سرعت بخشد.

تشخیص:

محققان پیش بینی می کنند بیماری سلیاک تنها در  20 درصد مبتلایان تشخیص داده می شود.
ممکن است پزشکان برای تشخیص بیماری دو نوع آزمایش خون را تجویز نمایند:
  • آزمایش سرولوژی
  • آزمایش ژنتیک
اگر نتایج این آزمایش ها به بیماری سلیاک اشاره کرد، پزشک تجویز آندوسکوپی می کند تا وضعیت روده کوچک را مشاهده کرده و از بافت روده نمونه برداری کند (بیوپسی) و آسیب پرز های آن را مورد بررسی قرار دهد.
بسیار مهم است که قبل از اتخاذ رژیم غذایی بدون گلوتن، تحت آزمایش سلیاک قرار بگیرید. حذف گلوتن از رژیم غذایی نتایج آزمایش خون را تغییر خواهد داد، بنا بر این نتایج طبیعی به نظر خواهند رسید.

دلایل:

بیماری سلیاک در نتیجه اثر متقابل بین ژن ها، خوردن غذای حاوی گلوتن و عوامل محیطی دیگر پدید می آید. اما علت دقیق آن هنوز مشخص نیست. ممکن است برخی روش های تغذیه نوزاد، عفونت های دستگاه گوارش و باکتری های روده در ایجاد این بیماری دخیل باشند.
گاهی اوقات پیش می آید که بیماری سلیاک بعد از عمل جراحی، بارداری، زایمان، عفونت ویروسی یا استرس شدید روحی پدیدار و یا برای اولین بار فعال شود.
وقتی سیستم ایمنی بدن به گلوتن داخل غذا واکنش شدیدی نشان می دهد، این واکنش به برآمدگی های ریزِ مو مانند (پرز) جدار داخلی روده کوچک آسیب می زند. این پرزها ویتامین، مواد معدنی و مواد غذایی دیگر را از غذای تناول شده دریافت و جذب می کنند. اگر این پرز ها صدمه ببینند، هر چقدر هم فرد غذا بخورد، نمی تواند مواد مغذی را به میزان کافی دریافت کند.
به نظر می آید برخی از تغییرات ژنتیکی باعث افزایش خطر ابتلا به این بیماری می شوند. اما وجود چنین ژن های تغییر یافته ای نشان از ابتلای حتمی به بیماری سلیاک نیست. این مسئله نشان می دهد که عوامل دیگری نیز باید در این عارضه دخیل باشند.
نرخ بیماری سلیاک در کشور های غربی در حدود 1 درصد جمعیت پیش بینی شده است. این بیماری در سفیدپوستان شایع تر است، البته در حال حاضر در میان اقوام مختلف دیده شده و در تمام جهان یافت می شود.
 

عوامل خطر ساز

این بیماری در همه افراد امکان بروز دارد، البته در افرادی که عوامل زیر را دارا هستند شایع تر است:

مراقبت:

تنها راه کنترل این بیماری یک رژیم سفت و سخت و دائم العمر بدون گلوتن است. علاوه بر گندم، غذاهایی که شامل گلوتن می شوند به قرار زیرند:
  • جو
  • بلغور
  • گندم دوروم
  • فارینا یا کرِم گندم
  • آرد گندم سبوس دار
  • مالت
  • چاودار یا گندم سیاه
  • سمولینا
  • گندم اسپلت یا گندم آلمانی
  • تریتیکاله
ممکن است پزشک شما را به یک متخصص تغذیه ارجاع دهد تا یک رژیم سالم بدون گلوتن داشته باشید.
به محض اینکه گلوتن را از رژیم خود حذف می کنید التهابات روده تدریجا شروع به کم شدن می کند. این اتفاق معمولا ظرف چند هفته می افتد، اما شما بعد از چند روز احساس بهتر شدن خواهید کرد. بهبودی کامل  و رشد دوباره پرز های روده ماه ها تا سال ها طول خواهد کشید. بهبودی روده کوچک در کودکان سریع تر از بزرگسالان انجام خواهد گرفت.
اگر تصادفا چیزی که محتوی گلوتن است بخورید، دچار اسهال و شکم درد می شوید. بعضی از افراد بعد از خوردن گلوتن هیچ علامت و نشانه ای ندارند، این بدان معنی نیست که خوردن گلوتن برایشان بی ضرر است. حتی وجود میزان کمی از گلوتن در رژیم غذایی می تواند مضر و مخرب باشد، چه علائم و نشانه ای داشته باشد، چه نداشته باشد.
گلوتن پنهان در مواد غذایی و دارو ها شامل موارد زیر می شود:
  • نشاسته اصلاح شده، نگهدارنده ها و استابیلایزر ها (تثبیت کننده ها)
  • داروهای نسخه ای و بدون نسخه
  • مکمل های معدنی و ویتامین
  • مکمل های غذایی و گیاهی
  • رژلب ها
  • خمیر دندان و شوینده های دهان
  • پاکت نامه و چسب تمبر
  • خمیر بازی
 

ویتامین و مکمل های معدنی

اگر کمبود مواد غذایی در فرد مبتلا به سلیاک شدید باشد، پزشک یا متخصص تغذیه پیشنهاد مصرف مکمل های ویتامین و مواد معدنی می کند. ممکن است فرد به مکمل های زیر نیاز داشته باشد:
  • کلسیم
  • فولات
  • آهن
  • ویتامین ب 12
  • ویتامین دی
  • ویتامین کا
  • روی
ویتامین ها و مکمل ها معمولا به شکل قرص هستند. اگر دستگاه گوارش در جذب ویتامین ها مشکل دارد، پزشک انواع تزریقی آن ها را تجویز خواهد کرد. باید مطمئن شوید ویتامین ها و مکمل هایی که می خواهید مصرف کنید بدون گلوتن هستند.
 

مراقبت پیگیرانه

اگر فرد دچار بیماری سلیاک باشد، برای اطمینان از اینکه علائم او به رژیم بدون گلوتن پاسخ داده، نیاز به پیگیری های پزشکی دارد. همچنین پزشکان باید از دریافت حمایتی که شما را در حفظ رژیم کمک می کند، اطمینان حاصل کنند. آن ها برای اینکه پاسخ ها را مورد نظارت قرار دهند آزمایش خون می گیرند. معمولا نتیجه این آزمایش ها، که ابتدائا برای تشخیص سلیاک انجام شده است، پس از گذشت شش تا 12 ماه از رژیم بدون گلوتن، منفی می شود. اگر نتایج آزمایش همچنان مثبت بود، پزشک سعی می کند دلیل آن را بیابد، شایع ترین علت، وجود گلوتن پنهان در رژیم غذایی است.
با این وجود این آزمایش ها بی نقص نیستند. حتی اگر نتایج آن ها منفی باشد، این امکان وجود دارد که شما همچنان در معرض مقدار قابل توجهی از گلوتن باشید و علائم را داشته باشید و به روده آسیب وارد شود.
اگر علائم در شما ادامه داشت و یا اینکه عود کرد، ممکن است نیاز به آندوسکپی نظارتی با بیوپسی داشته باشید تا مطمئن شوید روند بهبود صورت پذیرفته است. بزرگسالان بسیار بیشتر نیاز به آزمایش های نظارتی دارند. البته ممکن است کودکان نیز به آن نیاز داشته باشند. بعضی از پزشکان در صورت تشخیص بیماری در بزرگسالی، و در صورت کندی و ابهام در روند بهبود، یک روال منظم نمونه گیری را توصیه می کنند.
این پیگیری و نظارت اگر از جانب متخصص تغذیه نیز باشد، به سازگاری با رژیم سالم و مغذی بدون گلوتن و حفظ آن، کمک شایانی می کند.
 

درمان دارویی برای کنترل التهاب روده

اگر روده کوچک بشدت آسیب دیده باشد پزشک برای کنترل التهاب، استروئید تجویز می کند. استروئیدها علائم شدید بیماری سلیاک را تسکین می دهند تا روده فرصت ترمیم پیدا کند.
 

درماتیت هرپتی فرم

اگر دچار این بثورات خارش آور و تاول زا که گاهی با بیماری سلیاک همراه است، شده باشید، پزشک همراه با رژیم غذایی بدون گلوتن، دارو های پوستی (داپسون) نیز تجویز می نماید.
 

بیماری سلیاک مقاوم

اگر دچار بیماری سلیاک مقاوم شده باشید، ممکن است علائم شدید در شما همچنان ادامه داشته باشد و یا علائم تخفیف پیداکرده و دوباره عود کند. در هر دو مورد، روده کوچک بهبود پیدا نمی کند. وقتی چنین اتفاقی می افتد به احتمال زیاد نیاز به بررسی های بالینی بیشتری هست. این نوع از بیماری سلیاک می تواند بسیار شدید باشد. در حال حاضر درمان تایید شده ای برای آن وجود ندارد.
مبتلایان به بیماری سلیاک مقاوم باید تحت درمان متخصصین قرار بگیرند. ممکن است دلایل زیادی برای این وضعیت وجود داشته باشد. پزشکان اغلب از درمان استروئیدی (بودزونید موضعی یا استروئید سیستمیک مثل پردنیزون) بهره می برند. حتی ممکن است دارو هایی را که برای عوارض دیگر استفاده می شود، تجویز نمایند.
 

درمان های احتمالی آتی

با وجودی که تنها درمان تایید شده بیماری سلیاک، رژیم غذایی بدون گلوتن می باشد، این روش نیز بی نقص نیست. مبتلایان به سلیاک اغلب تصادفا در معرض مصرف گلوتن قرار گرفته و علائم شدیدی ایجاد می کنند.
در حال حاضر روش های درمانی متعددی برای بیماری سلیاک در حال توسعه است. برخی از آن ها سعی در خنثی سازی یا اتصال ذرات گلوتن به هم دارند. برخی دیگر جدار روده را نشانه گرفته و سوراخ هایی که گلوتن ایجاد می کند را می بندند. انواع دیگری وجود دارند که سیستم ایمنی بدن را هدف قرار می دهند. همچنین محققان در پی اصلاح ژنتیکی گندم نیز هستند اما هنوز موفق نشده اند.
به نظر نمی رسد هیچکدام از این درمان ها تا دو سه سال آینده تایید شوند. با این وجود در اختیار داشتن رویکرد های متعدد فرصت خوبی به ما می دهد که در سال های آتی درمان دیگری نیز برای بیماری سلیاک در دست داشته باشیم.
 

طب جایگزین

درمان تایید شده ای که بتواند به بیماری سلیاک کمک کند وجود ندارد. درمان های آنزیمی که ادعا می کنند می توانند باعث هضم گلوتن شوند، در فروشگاه های مواد غذایی سالم و جا های دیگر در دسترس هستند. اما شواهد علمی مبنی بر تاثیر گذار بودن آن ها در دست نیست.
 

سبک زندگی و مراقبت در خانه

اگر دچار بیماری سلیاک شده باشید باید از تمام مواد غذایی محتوی گلوتن اجتناب کنید. از پزشک بخواهید شما را به متخصص تغذیه ارجاع دهد، او می تواند برنامه غذایی بدون گلوتن سالمی به شما پیشنهاد دهد. دریافت ویتامین، مواد مغذی، فیبرو کلسیم در رژیم غذایی بسیار مهم است.
در اینجا به مواد غذایی گلوتن دار و بدون گلوتن و بی ضرر اشاره می کنیم:
 همواره از مواد غذایی زیر پرهیز کنید:
  • جو
  • بلغور
  • گندم دورم
  • فارینا یا کرِم گندم
  • آرد گندم سبوس دار
  • مالت
  • چاودار
  • سمولینا
  • گندم اسپلت یا گندم آلمانی
  • تریتیکاله
  • گندم
 

برچسب مواد غذایی را بخوانید

باید از مصرف غذا های آماده پرهیز کرد مگر اینکه روی آن ها برچسب "بدون گلوتن" زده باشند و یا اینکه در مواد متشکله آن نامی از عناصر گلوتن دار نباشد. علاوه بر غلات، پاستا ها و موادی مثل نان، کیک، پای و کلوچه، مواد دیگری که شامل گلوتن هستند به قرار زیرند:
  • آب جو
  • آبنبات
  • عصاره گوشت
  • غذا های دریایی یا گوشت های مصنوعی (منظور از گوشت مصنوعی، هر نوع فراورده ی گیاهی است که از نظر بافت و مزه شبیه به گوشت طراحی شده باشد)
  • گوشت های فراوری شده
  • سس های سالاد مثل سس سویا
  • مرغ کنتاکی
  • سوپ ها
غلات خاصی مثل جو دو سر ممکن است در حین فرآوری به گندم آلوده شوند. جو دو سر خالص برای بسیاری از مبتلایان به سلیاک مضر نیست. در امریکا مبتلایان به سلیاک از این فرآورده ها نیز منع می شوند مگر اینکه در برچسب آن ها "بدون گلوتن" ذکر شده باشد. البته گاهی اوقات جو دوسر خالص نیز برای این بیماران مشکل ساز می شود.
 

غذا های مجاز

بسیاری از غذاها و خوراکی ها در دسته بدون گلوتن هستند و می توانند بدون نگرانی مصرف شوند:
  • گوشت، ماهی و مرغ تازه ای که کره زده، مزه دار و یا در پودر سوخاری نباشد
  • میوه ها
  • اکثر محصولات لبنی
  • سیب زمینی
  • سبزیجات
 
غلات و نشاسته های مجاز در یک رژیم غذایی بدون گلوتن
  • تاج خروس
  • Arrowroot یا گیاه مطیع
  • گندم سیاه
  • ذرت
  • آرد ذرت
  • آرد های بدون گلوتن (برنج، سویا، ذرت، سیب زمینی، لوبیا)
  • ترتیلای ذرت خالص
  • کوینولا
  • برنج
  • تاپیوکا
خرنوب جایگزینی برای گلوتن در نظر گرفته می شود، اما تاثیرات آن روی بیماران سلیاک نیاز به مطالعات بیشتری دارد.
خوشبختانه برای دوستداران نان و پاستا مواد غذایی بدون گلوتن زیادی روانه بازار شده است. اگر آن ها را در فروشگاه ها نمی یابید، به اینترنت مراجعه کنید. البته لازم به ذکر است که مواد غذایی بدون گلوتن ممکن است چربی و کالری اضافه داشته باشند.
 

نکات دیگر

رعایت رژیم غذایی فاقد گلوتن سخت و استرس آور است. با پیشنهادات زیر می توانید بهتر با بیماری کنار آمده و کنترل بیشتری روی بیماری داشته باشید:
  • آموزش ببینید: و همینطور اطرافیانتان را تحت آموزش قرار دهید. بنا بر این آن ها نیز می توانند شما را در این راه همراهی و حمایت کنند.
  • به توصیه های پزشک عمل کنید.
  • به یکی از گروه های حمایتی اطراف محل سکونت خود بپیوندید.

علائم:

علائم و نشانه های بیماری سلیاک بسیار متنوع و گسترده است و در کودکان با بزرگسالان تفاوت دارد. شایع ترین نشانه بیماری در بزرگسالان اسهال، خستگی و کاهش وزن است. همچنین ممکن است دچار نفخ و گاز شکم، شکم درد، تهوع، یبوست و استفراغ شوند.
با این وجود علائم و نشانه ها در بیش از نیمی از بزرگسالان مبتلا به سلیاک به دستگاه گوارش مربوط نمی شود. به عنوان مثال:
  • کم خونی، معمولا کم خونی ناشی از فقر آهن
  • کاهش تراکم استخوان (پوکی استخوان) یا نرمی استخوان (استئومالاسی)
  • راش و بثورات جلدی خارش دار و تاولی (درماتیت هرپتی فرم)
  • آسیب به مینای دندان
  • زخم های دهانی
  • سردرد و خستگی
  • آسیب دستگاه عصبی، مثل بی حسی و سوزن سوزن شدن دست و پا، مشکل عدم تعادل و اختلال شناختی
  • درد مفصل
  • کاهش عملکرد طحال (ﻫﺎﯾﭙﻮاﺳﭙﻠﻨﯿﺴﻢ)
  • برگشت اسید و سوزش سر دل
 
کودکان
در کودکان زیر دو سال علائم ونشانه های بیماری سلیاک به شرح زیر است:
  • استفراغ
  • اسهال مزمن
  • تورم شکم
  • اختلال رشد
  • اشتهای کم
  • کاهش حجم عضلات
  • در کودکان بزرگتر علائم زیر دیده می شود:
  • اسهال
  • یبوست
  • کاهش وزن
  • افزایش تحریک پذیری (کج خلقی)
  • کوتاهی قد
  • تاخیر در بلوغ
  • علائم عصبی، مثل اختلال کم توجهی/ بیش فعالی (ADHD), ناتوانی در یادگیری، سردرد، عدم هماهنگی عضلات و سیژر
  • درماتیت هرپتی فرم:
درماتیت هرپتی فرم یک بیماری پوستی است که خارش و تاول به همراه دارد و ناشی از عدم تحمل گلوتن توسط روده است. این بثورات جلدی معمولا روی آرنج، زانو، بدن، پوست سر و نشیمنگاه دیده می شوند.
درماتیت هرپتی فرم اغلب ناشی از تغییراتی در جدار روده کوچک است که در اثر بیماری سلیاک پدید می آید، اما این بیماری علامت گوارشی خاصی ایجاد نمی کند.
پزشکان برای کنترل راش های پوستی از دارو یا رژیم غذایی بدون گلوتن و یا هر دو استفاده می کنند.
 

چه وقت به پزشک مراجعه کنیم؟

اگر دچار اسهال یا ناراحتی های گوارشی هستید که بیش از دو هفته طول کشیده است، با پزشک مشورت کنید. همچنین اگر کودکتان دچار رنگ پریدگی، بی قراری، اختلال رشد، تورم شکم یا مدفوع بزرگ و بدبو شده است با پزشک او مشورت نمایید.
قبل از اینکه رژیم بدون گلوتن را آغاز کنید با پزشک خود مشورت کنید. زیرا نخوردن یا کاهش میزان گلوتن مصرفی قبل از انجام آزمایش نتیجه آزمایش را تغییر خواهد داد.
بیماری سلیاک یک بیماری ارثی است. اگر یکی از افراد خانواده شما دچار این بیماری باشد از پزشک بپرسید که شما نیز نیاز به آزمایش دارید یا خیر. همچنین اگر یکی از اعضای خانواده شما یکی از عوامل خطر ساز بیماری سلیاک را دارد مثلا مبتلا به دیابت نوع 1 است، از پزشک درباره آزمایش دادن سوال کنید.
 

عوارض

بیماری سلیاک اگر تحت درمان قرار نگیرد موجب عوارض زیر می شود:
  • سوء تغذیه: وقتی به روده کوچک آسیب وارد می شود نمی تواند به میزان کافی مواد مغذی جذب کند. سوء تغذیه می تواند منتهی به کم خونی و کاهش وزن شود. سوء تغذیه در کودکان موجب کوتاهی قد و کند شدن سرعت رشد می شود.
  • کاهش کلسیم و تراکم استخوان: سوء جذب کلسیم و ویتامین دی منجر به نرمی استخوان در کودکان (بیماری نرمی استخوان یا راشیتسم) و کاهش تراکم استخوان (پوکی استخوان) در بزرگسالان می شود.
  • ناباروری و سقط جنین: سوء جذب کلسیم و ویتامین دی می تواند منجر به مشکلات ناباروری شود.
  • عدم تحمل لاکتوز: آسیب وارده به روده کوچک ممکن است موجب ایجاد درد های شکمی و اسهال پس از خوردن محصولات لبنی حاوی لاکتوز شود، حتی اگر حاوی گلوتن نباشند. وقتی که روده بهبود پیدا کرد ممکن است فرد دوباره قادر به تحمل محصولات لبنی باشد. با این وجود برخی افراد حتی پس از تحت کنترل در آمدن بیماری سلیاک توانایی تحمل لاکتوز را نخواهند داشت.
  • سرطان: مبتلایان به بیماری سلیاک که رژیم بدون گلوتن را رعایت نمی کنند، خطر ابتلا به انواع سرطان مثل سرطان روده کوچک و لنفوم روده کوچک را در خود افزایش می دهند.
  • مشکلات عصبی: برخی از مبتلایان به سلیاک دچار مشکلات سیستم عصبی از جمله سیژر یا نوروپاتی محیطی (بیماری عصب هایی که به دست و پا منتهی می شوند) می شوند.
  • سلیاک در کودکان منجر به اختلال رشد، تاخیر بلوغ، کاهش وزن، تحریک پذیری و نقص مینای دندان، کم خونی، آرتریت و صرع می شود.
 

بیماری سلیاک غیر پاسخگو

چیزی حدود 30درصد از مبتلایان به سلیاک پاسخ مناسبی به رژیم بدون گلوتن نمی دهند. این بیماری با نام سلیاک غیر پاسخگو شناخته می شود و اغلب در اثر وجود ذخایر جدانشدنی گلوتن در رژیم غذایی به وجود می آید. بنابراین بسیار مهم است که برای اتخاذ رژیم غذایی مناسب با یک متخصص تغذیه مشورت کنید.
ممکن است افراد مبتلا به بیماری سلیاک غیر پاسخگو ناراحتی‌های بالینی دیگری نیز مانند باکتری‌ روده کوچک (رشد بیش از حد باکتری)، کولیت میکروسکوپیک، عملکرد ضعیف پانکراس، سندرم روده تحریک‌پذیر، عدم تحمل دی ساکاریدها (لاکتوز و فروکتوز) و یا بیماری سلیاک مقاوم را دارا باشند.
 

بیماری سلیاک مقاوم

در موارد نادر، آسیب روده در بیماری سلیاک حتی در شرایطی که از رژیم غذایی سختگیرانه فاقد گلوتن پیروی می‌کنید، ادامه می‌یابد و منجر به سوء جذب اساسی می شود. به این وضعیت بالینی اصطلاحاً بیماری سلیاک مقاوم می‌گویند.
اگر علیرغم پیروی از رژیم غذایی فاقد گلوتن برای شش ماه تا یک سال، همچنان با علائم و نشانه‌های بیماری روبرو باشید، دکتر ممکن است آزمایش‌های بیشتری برای نظارت بر بیماری سلیاک و یافتن علت‌های دیگر علائم توصیه کند. ممکن است پزشک برای کاهش التهاب روده دارو های استروئیدی و یا دارو های سرکوب کننده سیستم ایمنی بدن را تجویز نماید. نحوه پاسخ دهی درمان ها در تمام مبتلایان به سلیاک باید تحت نظارت قرار بگیرد.